Co się dzieje, gdy wykonywanie władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi jest dysfunkcyjne? Co się dzieje, gdy cała rodzina popada w dysfunkcję, i nie jest w stanie spełniać swoich podstawowych zadań? Co dzieje się w sytuacjach, w których interes małoletniego dziecka jest zagrożony?
Co to jest dobro dziecka?
Pojęcie dobra dziecka jest kategorią terminów prawniczych, i stanowi podobnie jak „interes społeczny”, „rażące pokrzywdzenie”, czy „zasady współżycia społecznego”, tzw. klauzulę generalną. Adresatem jego są wszyscy stosujący prawo. W przepisach prawnych termin dobro dziecka występuje w kontekście trudnej sytuacji życiowej dziecka. Jego wyodrębnienie sugeruje, że dobro dziecka ma inną wartość oraz treść niż dobro innych osób. Legalna definicja terminu: dobro dziecka, tj. definicja zawarta w przepisie prawnym nie istnieje.
Klauzule generalne w prawie mają to do siebie, że jest to zwrotu niedookreślony, i ma charakter wartościujący, świadomie dający swobodę decyzyjną, gdyż zakres stosowania klauzuli jest szerszy niż zakres stosowania definicji. Dlaczego? Bo życie jest zjawiskiem dynamicznym i nie wszystko daje się przewidzieć i skonkretyzować odpowiednim przepisem. A poza tym czasy Hammurabiego dawno już minęły i współcześni prawnicy już wiedzą, że im bardziej ogólne prawo i im mniej szczegółowości, tym lepiej.
Wróćmy jednak do ograniczenia praw rodzicielskich
Dobrem dziecka jest wszystko to, co nie godzi w jego prawa. W prawie, etyce i pedagogice za dobro dziecka rozumie się zespół interesów, wartości i standardów, wiążących się z całościowym i harmonijnym rozwojem dziecka i to we wszystkich obszarach jego życia: fizycznym, emocjonalnym, społecznym i poznawczym.
Kiedy prawo musi interweniować w wykonywanie władzy rodzicielskiej?
Jest to konieczne w sytuacjach, gdy dobro dziecka lub jego bezpieczeństwo jest poważnie zagrożone w wyniku niepożądanych zachowań matki, czy też ojca. Zachodzi wtedy konieczność rozważenia, czy władzę rodzicielską należy ograniczyć, albo czy należy tej władzy pozbawić.
Tego typu sytuacja może dotyczyć jednego z rodziców albo obojga rodziców jednocześnie. Dowody w takich sprawach muszą być jednak niepodważalne, czyli muszą być oparte na faktach. Powinny być zdobyte w sposób legalny i w sądzie trzeba je przedstawić w sposób jasny i logiczny.
W tego typu sprawach sąd skupia się na dziecku, a podejmowane decyzje mają zabezpieczać jego interesy. Wszelkie spekulacje, domysły i ogólnikowe stwierdzenia nie są uwzględniane, gdyż argumenty do ograniczenia lub pozbawienia praw rodzicielskich powinny koncentrować się na realnych i konkretnych zagrożeniach interesu dziecka.
Argumenty za ograniczeniem władzy rodzicielskiej
Władza rodzicielska może być ograniczona lub odebrana z urzędu, tj. gdy odpowiednie organy otrzymują zawiadomienie o istnieniu realnego zagrożenia bezpieczeństwa dziecka. Takie zawiadomienie może skierować szkoła, MOPs, czy też Policja. Ograniczenie lub odebranie praw rodzicielskich może także mieć miejsce na wniosek. Taki wniosek może złożyć jedno z rodziców lub dowolna osoba, posiadająca wiedzę o zaistniałej sytuacji zagrażającej interesowi dziecka.
Kiedy ma to miejsce?
Nadużywanie władzy rodzicielskiej, czyli naganne zachowanie rodzica (ów) wobec dziecka:
- stosowanie kar cielesnych;
- karcenie dziecka w sposób niewspółmierny, nieadekwatny;
- zmuszanie dziecka do pracy ponad jego możliwości;
- namawianie do popełnienia przestępstwa;
- pozbawienie środków do życia;
- celowe izolowanie dziecka;
- psychiczne podporządkowanie sobie dziecka w stopniu zagrażającym wypełnianie jego funkcji społecznych.
Zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich:
- uzależnienie rodzica (ów) od narkotyków lub innych środków odurzających;
- nadmierne spożywanie napojów alkoholowych;
- przemoc w rodzinie;
- zagrożenie dziecka demoralizacją;
- utrzymywanie się rodzica (ów) z działalności o charakterze przestępczym;
- rażące zaniedbywanie dziecka - pozostawienie go bez zapewnienia mu właściwej dla jego wieku opieki;
- porzucenie dziecka;
- zaniedbywanie edukacji dziecka i jego podstawowych potrzeb emocjonalnych;
- niezaspakajanie podstawowych potrzeb dziecka, w tym potrzeby zdrowego odżywiania;
- niezapewnienie dziecku odpowiednich warunków do życia i rozwoju (np. mieszkanie bez ogrzewania czy zaniedbywanie leczenia dziecka);
- niealimentacja;
- brak kontaktów z dzieckiem;
Brak możliwości wykonywania władzy rodzicielskiej
- wyjazd rodzica za granicę w celach zarobkowych na dłuższy czas przy jednoczesnym utrudnionym kontakcie z dzieckiem;
- osadzenie rodzica (ów) w zakładzie karnym.
A co na to praktyka?
Praktyka wskazuje, że do ograniczenia władzy rodzicielskiej dochodzi najczęściej w przypadku, gdy rodzice żyją w rozłączeniu i pozostają ze sobą w konflikcie, lub gdy postępowanie rodzica (ów) w sposób istotny zagraża interesowi dziecka (nieudolność, błąd w pojmowaniu interesu dziecka).
Władzę rodzicielską może ograniczyć rejonowy sąd rodzinny i opiekuńczy. W przypadkach spraw o rozwód orzeka okręgowy sąd rodzinny. Sąd może ograniczyć władzę rodzicielską trwale lub na jakiś, ściśle określony czas, czyli doraźnie.
Skutki ograniczenia władzy rodzicielskiej.
W przypadku, gdy zachodzą przesłanki ograniczenia władzy rodzicielskiej, sąd może wydać zarządzenia o charakterze trwałym, czyli sąd może:
- poddać rodziców w wykonywaniu ich władzy rodzicielskiej pod nadzór kuratora;
- umieścić dziecko w rodzinie zastępczej lub rodzinnym domu dziecka;
- zobowiązać rodziców do określonego zachowania (np. podjęcie leczenia, terapii psychologicznej);
- określić czynności, jakie mogą być wykonywane przez rodziców samodzielnie (np. zarządzanie majątkiem dziecka).
Sąd może także wydać zarządzenia o charakterze doraźnym, których charakter wynika z konkretnych okoliczności życiowych dziecka. Może to być na przykład nakazanie konkretnego trybu leczenia dziecka, nakazanie wszczęcia konkretnego postępowania (np. złożenie w imieniu dziecka wniosku o ściganie sprawcy przestępstwa).
Uwaga!
Samo ograniczenie praw rodzicielskich ojcu lub matce, czy nawet odebranie władzy rodzicielskiej, nie oznacza, że rodzic ma zakaz utrzymywania kontaktu z dzieckiem. Jeśli sąd tego nie zabroni, a drugi rodzic i sama pociecha wyrażą na to zgodę, wspólne spotkania są możliwe.
Ojciec lub matka z orzeczeniem o ograniczeniu władzy rodzicielskiej nie mają żadnych praw do majątku dziecka, więc nie mogą po nim dziedziczyć. Z kolei dziecku nadal przysługuje spadek po śmierci rodzica, któremu ograniczono lub odebrano władzę rodzicielską.
Ograniczenie i pozbawienie władzy rodzicielskiej
Zarówno ograniczenie, jak i odebranie praw rodzicielskich dla sądu jest to ostateczność, którą jednak może wprowadzić, jeśli zdrowie, bezpieczeństwo lub dobro dziecka są zagrożone. Pozbawienie praw rodzicielskich to najsurowszy wymiar kary dla rodzica, dlatego sąd zdecydowanie częściej sięga po rozwiązanie alternatywne, czyli po ograniczenie władzy rodzicielskiej. Wszystko zależy od tego, jak zachowanie rodzica wpływa na dziecko i jego życie. Zarówno ograniczenie, jak i pozbawienie władzy rodzicielskiej nie następuje definitywnie, czyli raz na zawsze.
